Μύθοι και πραγματικότητα στο Βυζάντιο
Οι Σταυροφορίες
από το Γεράσιμο Γεωργόπουλο και το Γιώργο Χατζηιωάννου
Αίτια
Τα χριστιανικά έθνη της Δύσης έβλεπαν με λύπη την καταπάτηση των Αγίων Τόπων από τους άπιστους Σελτζούκους (1078), οι οποίοι μάλιστα απαγόρευαν την είσοδο των προσκυνητών σ` αυτούς, όπως νωρίτερα οι Άραβες. Οι προσκυνητές επιστρέφοντας εξιστορούσαν τους κινδύνους και τις ταλαιπωρίες που υπέφεραν και έτσι ερέθισαν το θρησκευτικό ζήλο της χριστιανικής Ευρώπης, η οποία σύσσωμη ξεσηκώθηκε για την απελευθέρωση του τάφου του Χριστού από τα χέρια των απίστων. Ένας από αυτούς τους προσκυνητές ήταν και ο Πέτρος ο Ερημίτης, ο οποίος διηγήθηκε στον πάπα Ουρβανό Β΄ την άθλια κατάσταση των χριστιανών της Ανατολής και του παρέδωσε, όπως λέγεται, αίτηση του πατριάρχη των Ιεροσολύμων, με την οποία αυτός ζητούσε επίμονα τη βοήθεια των χριστιανών της Δύσης για την ανακούφιση των αδερφών τους, που έπασχαν.
Α΄ Σταυροφορία (1096 - 1099)
Το 1906 ο πάπας Ουρβανός Β΄ σε θρησκευτική συγκέντρωση, που έγινε στο Κλερμόν της Γαλλίας και στην οποία παραβρέθηκαν οι πρέσβεις όλων των ευρωπαϊκών εθνών, ανακοίνωσε επίσημα την οργάνωση Σταυροφοριών. Η πρόσκληση έγινε δεκτή από όλους με ομοψυχία και ενθουσιασμό. Τον ίδιο ακριβώς χρόνο 50.000 άνθρωποι με αρχηγό τον Πέτρο τον Ερημίτη ή Κουκούπετρο, όπως τον γράφουν οι Βυζαντινοί ιστορικοί, ξεκίνησαν από την Κεντρ. Ευρώπη και έφτασαν από διάφορους δρόμους στην Κωνσταντινούπολη, η οποία είχε οριστεί τόπος συγκέντρωσης. Με τη βοήθεια του αυτοκράτορα Αλέξιου του Α΄ πέρασαν στην απέναντι μικρασιατική ακτή, όπου όμως βρήκαν το θάνατο από τους Τούρκους της Νίκαιας. Το ανομοιόμορφο, απειθάρχητο και ανεκπαίδευτο αυτό πλήθος των Σταυροφόρων εξοντώθηκε έτσι χωρίς να μπορέσει να προσεγγίσει το σκοπό του. Αργότερα άλλος στρατός πειθαρχημένος, από 80.000 περίπου άνδρες, και αρχηγό το Γοδεφρείδο της Μπουγιόν αναχώρησε για την Ανατολή πέρασε τον Ελλήσποντο και κυρίευσε τη Νίκαια (1097), την Αντιόχεια (1098) και την Ιερουσαλήμ (1099). Ο Γοδεφρείδος αναγορεύτηκε βασιλιάς της Ιερουσαλήμ· το 1100 όμως πέθανε και τον διαδέχτηκε ο αδερφός του Βαλδουίνος της Φλάνδρας. Με αφορμή την κατάκτηση των χριστιανικών κρατών στην Ανατολή, ιδρύθηκαν τα θρησκευτικά ιπποτικά τάγματα, τα οποία αποσκοπούσαν στην απελευθέρωση των Αγίων Τόπων και την υπεράσπιση των χριστιανικών κρατών, που δημιουργήθηκαν στην Ανατολή, απέκτησαν μεγάλη δύναμη και έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση και εξέλιξη της κατάστασης. Τα σπουδαιότερα από αυτά ήταν: 1) το τάγμα των Ιωαννιτών Ιπποτών της Ιερουσαλήμ, τα μέλη του οποίου φορούσαν μαύρο μανδύα και λευκό σταυρό, 2) το τάγμα των Ναϊτών, με λευκό μανδύα και κόκκινο σταυρό και 3) το τάγμα των Τευτόνων, δηλαδή Γερμανών ιπποτών, με λευκό μανδύα και μαύρο σταυρό.
Β΄ Σταυροφορία (1147 - 1149)
Αιτία για την οργάνωσή της υπήρξε η κατάληψη της Έδεσσας από τους Σαρακηνούς το 1142. Η είδηση αυτή έβαλε σε ανησυχία την Ευρώπη, η οποία φοβήθηκε για την τύχη και των άλλων Φραγκικών ηγεμονιών της Ανατολής και μάλιστα της Ιερουσαλήμ. Γι` αυτό ο πάπας Ευγένιος Γ΄ παρακίνησε το Γερμανό αυτοκράτορα Κοράδο Γ΄ και το βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκο Ζ΄ να υπερασπιστούν το σταυρό. Οι δύο μονάρχες δέχτηκαν την πρόσκληση το 1147 και οδήγησαν μεγάλες στρατιωτικές δυνάμεις στην Ανατολή, αλλά η εκστρατεία τους απέτυχε· γι` αυτό αναγκάστηκαν να επιστρέψουν, αφήνοντας το βασίλειο της Ιερουσαλήμ σε πολύ ασθενέστερη κατάσταση από εκείνη που το βρήκαν.
Γ΄ Σταυροφορία (1189 - 1192)
Όταν ο σουλτάνος της Αιγύπτου Σαλαδίν κυρίευσε την Ιερουσαλήμ το 1187, η Ευρώπη αναστατώθηκε και πάλι. Τότε οι μονάρχες τριών χωρών της Ευρώπης, ο αυτοκράτορας της Γερμανίας Φρειδερίκος Α΄, ο βασιλιάς της Γαλλίας Φίλιππος Αύγουστος και ο βασιλιάς της Αγγλίας Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος, αποφάσισαν να οδηγήσουν τους στρατούς τους αυτοπροσώπως κατά των απίστων (1189). Η εκστρατεία του Φρειδερίκου απέτυχε, γιατί αυτός, προτού φτάσει στην Παλαιστίνη, έπεσε από το άλογό του στον ποταμό Κύδνο και σκοτώθηκε (1190), ενώ ο στρατός του καταστράφηκε από λοιμό. Αλλά οι βασιλείς της Γαλλίας και της Αγγλίας πέτυχαν και κυρίευσαν την οχυρή πόλη Πτολεμαΐδα (1191), η οποία από τότε και μέχρι το τέλος των Σταυροφοριών υπήρξε ο προμαχώνας των χριστιανών στην Ανατολή. Μετά ο Ριχάρδος θέλησε να προχωρήσει στην Ιερουσαλήμ, αλλά ο Φίλιππος δυσαρεστήθηκε και γύρισε στην πατρίδα του. Γι` αυτό και ο Ριχάρδος αναγκάστηκε να επιστρέψει και αυτός. Το 1187 ο σουλτάνος Σαλαντίν κατέλαβε την Ιερουσαλήμ και ολόκληρο το λατινικό βασίλειο εκτός από την Τύρο. Αυτή ήταν η αφορμή της τρίτης σταυροφορίας. Ο Γερμανός Φρειδερίκος Βαρβαρόσας, ο Γάλλος Φίλιππος Αύγουστος και ο Άγγλος Ριχάρδος Β' Λεοντόκαρδος ξεκίνησαν με σκοπό την απελευθέρωση της Ιερουσαλήμ. Η σταυροφορία (1189-1192), μετά από πρόσκαιρες επιτυχίες, έληξε με συνθηκολόγηση.
Δ΄ Σταυροφορία (1202 - 1206)
Οργανώθηκε από τον πάπα Ινοκέντιο Γ΄ και το δόγη της Ενετικής Δημοκρατίας Ερρίκο Δάνδολο, οι οποίοι έτρεφαν ιμπεριαλιστικές βλέψεις κατά του Βυζαντίου. Στρατιωτικοί αρχηγοί ορίστηκαν ο Ιταλός ευγενής Βονιφάτιος ο Μομφερατικός, ο κόμης της Φλάνδρας Βαλδουίνος, ο Γάλλος ευγενής Βιλεαρδουίνος κ.ά. Στο Δάνδολο παρουσιάστηκε ο Αλέξιος, γιος του Ισαάκιου Άγγελου, ο οποίος ζήτησε τη βοήθειά του για να μπορέσει να διεκδικήσει το θρόνο του Βυζαντίου που είχε χάσει. Συμφώνησαν λοιπόν η Σταυροφορία να κατευθυνθεί πρώτα στην Κωνσταντινούπολη, για την αποκατάσταση του Αλέξιου και του πατέρα του, και έπειτα προς τον τελικό της σκοπό. Το 1203 οι Σταυροφόροι εμφανίστηκαν μπροστά στην Κωνσταντινούπολη και επιτέθηκαν εναντίον της από ξηρά και θάλασσα. Ο αυτοκράτορας Αλέξιος Γ΄ εγκατέλειψε την πόλη και οι Σταυροφόροι κυρίευσαν τη βασιλεύουσα και αποκατέστησαν στο θρόνο τον Ισαάκιο Β΄ και το γιό του Αλέξιο Δ΄, ως συμβασιλιά. Οι νέοι αυτοκράτορες δεν μπόρεσαν να τηρήσουν τις υποσχέσεις τους, να υποτάξουν δηλ. την ορθόδοξη εκκλησία στον πάπα και να ικανοποιήσουν την απληστία των Ενετών, οι αρπαγές και οι λεηλασίες των οποίων έστρεψαν την οργή του λαού εναντίον των ανάξιων αυτοκρατόρων του. Ο Αλέξιος Δ΄ στραγγαλίστηκε και ο Ισαάκιος πέθανε από τον τρόμο του. Τους διαδέχτηκε ο συγγενής τους Αλέξιος Ε΄ ο Μούρτζουφλος (1204). Αλλά και αυτός αναγκάστηκε να δραπετεύσει, όταν οι Ενετοί επιτέθηκαν και έγιναν κύριοι της επαναστατημένης πόλης. Ανακηρύχτηκε τότε αυτοκράτορας ο Θεόδωρος Λάσκαρης. Καμιά βελτίωση της κατάστασης όμως δεν ήταν πια δυνατή και γι` αυτό η αριστοκρατία με τον κλήρο κατέφυγε στη Νίκαια, όπου μεταφέρθηκε η πρωτεύουσα του κράτους. Οι νικητές κατέστρεψαν και λεηλάτησαν την Κωνσταντινούπολη και ο ελληνισμός δέχτηκε σκληρό χτύπημα.
Ακολούθησαν άλλες 4 Σταυροφορίες χωρίς ιδιαίτερα αποτελέσματα. Ανάμεσα σ' αυτές δεν υπολογίζεται η "Σταυροφορία των παίδων" που έγινε το 1212, κατά την οποία 50.000 παιδιά, συγκεντρωμένα από τους ιερείς, ανίκανα να υποφέρουν τους κινδύνους και τις δυσκολίες μιας τόσο μεγάλης επιχείρησης, βρήκαν θλιβερό τέλος.
Αποτελέσματα
Η Ευρώπη έχασε έξι εκατομμύρια ανθρώπων εξαιτίας των εκστρατειών αυτών. Αλλά και σ’ αυτές οφείλεται το γεγονός ότι ήρθαν σε επαφή και αλληλογνωρίστηκαν τα διάφορα ευρωπαϊκά έθνη· η κατάσταση των πολιτών βελτιώθηκε, γιατί καταστράφηκε η τάξη των φεουδαρχών από τα έξοδα των εκστρατειών. Το εμπόριο επεκτάθηκε σ` ολόκληρη την Ευρώπη, οι γνώσεις των ανθρώπων αυξήθηκαν και το πνεύμα τους αναπτύχθηκε. Πολλές τέχνες και πνευματικές κατακτήσεις των Ελλήνων και των Αράβων, που μέχρι τότε ήταν άγνωστες στην Ευρώπη, έκαναν για πρώτη φορά την είσοδό τους σ` αυτή. Ο νέος ευρωπαϊκός πολιτισμός είναι, στο μεγαλύτερό του μέρος, αποτέλεσμα των Σταυροφοριών αυτών.
Το τέλος των Σταυροφοριών στιγμάτισε τη σχέση μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Η κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης, παράλληλα με τις βιαιοπραγίες και τις λεηλασίες απ’ την πλευρά των Ευρωπαίων, δημιούργησαν ένα αγεφύρωτο χάσμα μεταξύ των δύο αυτών κόσμων. Από τότε οι δύο αυτοί πολιτισμοί διασπάστηκαν, ενώ οι αναμνήσεις της καταστροφής της Κωνσταντινούπολης έμειναν για πολλά χρόνια νωπές στο μυαλό των Βυζαντινών, γεγονός που τους ώθησε να αντιμετωπίζουν τους Ευρωπαίους με καχυποψία.
Τα χριστιανικά έθνη της Δύσης έβλεπαν με λύπη την καταπάτηση των Αγίων Τόπων από τους άπιστους Σελτζούκους (1078), οι οποίοι μάλιστα απαγόρευαν την είσοδο των προσκυνητών σ` αυτούς, όπως νωρίτερα οι Άραβες. Οι προσκυνητές επιστρέφοντας εξιστορούσαν τους κινδύνους και τις ταλαιπωρίες που υπέφεραν και έτσι ερέθισαν το θρησκευτικό ζήλο της χριστιανικής Ευρώπης, η οποία σύσσωμη ξεσηκώθηκε για την απελευθέρωση του τάφου του Χριστού από τα χέρια των απίστων. Ένας από αυτούς τους προσκυνητές ήταν και ο Πέτρος ο Ερημίτης, ο οποίος διηγήθηκε στον πάπα Ουρβανό Β΄ την άθλια κατάσταση των χριστιανών της Ανατολής και του παρέδωσε, όπως λέγεται, αίτηση του πατριάρχη των Ιεροσολύμων, με την οποία αυτός ζητούσε επίμονα τη βοήθεια των χριστιανών της Δύσης για την ανακούφιση των αδερφών τους, που έπασχαν.
Α΄ Σταυροφορία (1096 - 1099)
Το 1906 ο πάπας Ουρβανός Β΄ σε θρησκευτική συγκέντρωση, που έγινε στο Κλερμόν της Γαλλίας και στην οποία παραβρέθηκαν οι πρέσβεις όλων των ευρωπαϊκών εθνών, ανακοίνωσε επίσημα την οργάνωση Σταυροφοριών. Η πρόσκληση έγινε δεκτή από όλους με ομοψυχία και ενθουσιασμό. Τον ίδιο ακριβώς χρόνο 50.000 άνθρωποι με αρχηγό τον Πέτρο τον Ερημίτη ή Κουκούπετρο, όπως τον γράφουν οι Βυζαντινοί ιστορικοί, ξεκίνησαν από την Κεντρ. Ευρώπη και έφτασαν από διάφορους δρόμους στην Κωνσταντινούπολη, η οποία είχε οριστεί τόπος συγκέντρωσης. Με τη βοήθεια του αυτοκράτορα Αλέξιου του Α΄ πέρασαν στην απέναντι μικρασιατική ακτή, όπου όμως βρήκαν το θάνατο από τους Τούρκους της Νίκαιας. Το ανομοιόμορφο, απειθάρχητο και ανεκπαίδευτο αυτό πλήθος των Σταυροφόρων εξοντώθηκε έτσι χωρίς να μπορέσει να προσεγγίσει το σκοπό του. Αργότερα άλλος στρατός πειθαρχημένος, από 80.000 περίπου άνδρες, και αρχηγό το Γοδεφρείδο της Μπουγιόν αναχώρησε για την Ανατολή πέρασε τον Ελλήσποντο και κυρίευσε τη Νίκαια (1097), την Αντιόχεια (1098) και την Ιερουσαλήμ (1099). Ο Γοδεφρείδος αναγορεύτηκε βασιλιάς της Ιερουσαλήμ· το 1100 όμως πέθανε και τον διαδέχτηκε ο αδερφός του Βαλδουίνος της Φλάνδρας. Με αφορμή την κατάκτηση των χριστιανικών κρατών στην Ανατολή, ιδρύθηκαν τα θρησκευτικά ιπποτικά τάγματα, τα οποία αποσκοπούσαν στην απελευθέρωση των Αγίων Τόπων και την υπεράσπιση των χριστιανικών κρατών, που δημιουργήθηκαν στην Ανατολή, απέκτησαν μεγάλη δύναμη και έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση και εξέλιξη της κατάστασης. Τα σπουδαιότερα από αυτά ήταν: 1) το τάγμα των Ιωαννιτών Ιπποτών της Ιερουσαλήμ, τα μέλη του οποίου φορούσαν μαύρο μανδύα και λευκό σταυρό, 2) το τάγμα των Ναϊτών, με λευκό μανδύα και κόκκινο σταυρό και 3) το τάγμα των Τευτόνων, δηλαδή Γερμανών ιπποτών, με λευκό μανδύα και μαύρο σταυρό.
Β΄ Σταυροφορία (1147 - 1149)
Αιτία για την οργάνωσή της υπήρξε η κατάληψη της Έδεσσας από τους Σαρακηνούς το 1142. Η είδηση αυτή έβαλε σε ανησυχία την Ευρώπη, η οποία φοβήθηκε για την τύχη και των άλλων Φραγκικών ηγεμονιών της Ανατολής και μάλιστα της Ιερουσαλήμ. Γι` αυτό ο πάπας Ευγένιος Γ΄ παρακίνησε το Γερμανό αυτοκράτορα Κοράδο Γ΄ και το βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκο Ζ΄ να υπερασπιστούν το σταυρό. Οι δύο μονάρχες δέχτηκαν την πρόσκληση το 1147 και οδήγησαν μεγάλες στρατιωτικές δυνάμεις στην Ανατολή, αλλά η εκστρατεία τους απέτυχε· γι` αυτό αναγκάστηκαν να επιστρέψουν, αφήνοντας το βασίλειο της Ιερουσαλήμ σε πολύ ασθενέστερη κατάσταση από εκείνη που το βρήκαν.
Γ΄ Σταυροφορία (1189 - 1192)
Όταν ο σουλτάνος της Αιγύπτου Σαλαδίν κυρίευσε την Ιερουσαλήμ το 1187, η Ευρώπη αναστατώθηκε και πάλι. Τότε οι μονάρχες τριών χωρών της Ευρώπης, ο αυτοκράτορας της Γερμανίας Φρειδερίκος Α΄, ο βασιλιάς της Γαλλίας Φίλιππος Αύγουστος και ο βασιλιάς της Αγγλίας Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος, αποφάσισαν να οδηγήσουν τους στρατούς τους αυτοπροσώπως κατά των απίστων (1189). Η εκστρατεία του Φρειδερίκου απέτυχε, γιατί αυτός, προτού φτάσει στην Παλαιστίνη, έπεσε από το άλογό του στον ποταμό Κύδνο και σκοτώθηκε (1190), ενώ ο στρατός του καταστράφηκε από λοιμό. Αλλά οι βασιλείς της Γαλλίας και της Αγγλίας πέτυχαν και κυρίευσαν την οχυρή πόλη Πτολεμαΐδα (1191), η οποία από τότε και μέχρι το τέλος των Σταυροφοριών υπήρξε ο προμαχώνας των χριστιανών στην Ανατολή. Μετά ο Ριχάρδος θέλησε να προχωρήσει στην Ιερουσαλήμ, αλλά ο Φίλιππος δυσαρεστήθηκε και γύρισε στην πατρίδα του. Γι` αυτό και ο Ριχάρδος αναγκάστηκε να επιστρέψει και αυτός. Το 1187 ο σουλτάνος Σαλαντίν κατέλαβε την Ιερουσαλήμ και ολόκληρο το λατινικό βασίλειο εκτός από την Τύρο. Αυτή ήταν η αφορμή της τρίτης σταυροφορίας. Ο Γερμανός Φρειδερίκος Βαρβαρόσας, ο Γάλλος Φίλιππος Αύγουστος και ο Άγγλος Ριχάρδος Β' Λεοντόκαρδος ξεκίνησαν με σκοπό την απελευθέρωση της Ιερουσαλήμ. Η σταυροφορία (1189-1192), μετά από πρόσκαιρες επιτυχίες, έληξε με συνθηκολόγηση.
Δ΄ Σταυροφορία (1202 - 1206)
Οργανώθηκε από τον πάπα Ινοκέντιο Γ΄ και το δόγη της Ενετικής Δημοκρατίας Ερρίκο Δάνδολο, οι οποίοι έτρεφαν ιμπεριαλιστικές βλέψεις κατά του Βυζαντίου. Στρατιωτικοί αρχηγοί ορίστηκαν ο Ιταλός ευγενής Βονιφάτιος ο Μομφερατικός, ο κόμης της Φλάνδρας Βαλδουίνος, ο Γάλλος ευγενής Βιλεαρδουίνος κ.ά. Στο Δάνδολο παρουσιάστηκε ο Αλέξιος, γιος του Ισαάκιου Άγγελου, ο οποίος ζήτησε τη βοήθειά του για να μπορέσει να διεκδικήσει το θρόνο του Βυζαντίου που είχε χάσει. Συμφώνησαν λοιπόν η Σταυροφορία να κατευθυνθεί πρώτα στην Κωνσταντινούπολη, για την αποκατάσταση του Αλέξιου και του πατέρα του, και έπειτα προς τον τελικό της σκοπό. Το 1203 οι Σταυροφόροι εμφανίστηκαν μπροστά στην Κωνσταντινούπολη και επιτέθηκαν εναντίον της από ξηρά και θάλασσα. Ο αυτοκράτορας Αλέξιος Γ΄ εγκατέλειψε την πόλη και οι Σταυροφόροι κυρίευσαν τη βασιλεύουσα και αποκατέστησαν στο θρόνο τον Ισαάκιο Β΄ και το γιό του Αλέξιο Δ΄, ως συμβασιλιά. Οι νέοι αυτοκράτορες δεν μπόρεσαν να τηρήσουν τις υποσχέσεις τους, να υποτάξουν δηλ. την ορθόδοξη εκκλησία στον πάπα και να ικανοποιήσουν την απληστία των Ενετών, οι αρπαγές και οι λεηλασίες των οποίων έστρεψαν την οργή του λαού εναντίον των ανάξιων αυτοκρατόρων του. Ο Αλέξιος Δ΄ στραγγαλίστηκε και ο Ισαάκιος πέθανε από τον τρόμο του. Τους διαδέχτηκε ο συγγενής τους Αλέξιος Ε΄ ο Μούρτζουφλος (1204). Αλλά και αυτός αναγκάστηκε να δραπετεύσει, όταν οι Ενετοί επιτέθηκαν και έγιναν κύριοι της επαναστατημένης πόλης. Ανακηρύχτηκε τότε αυτοκράτορας ο Θεόδωρος Λάσκαρης. Καμιά βελτίωση της κατάστασης όμως δεν ήταν πια δυνατή και γι` αυτό η αριστοκρατία με τον κλήρο κατέφυγε στη Νίκαια, όπου μεταφέρθηκε η πρωτεύουσα του κράτους. Οι νικητές κατέστρεψαν και λεηλάτησαν την Κωνσταντινούπολη και ο ελληνισμός δέχτηκε σκληρό χτύπημα.
Ακολούθησαν άλλες 4 Σταυροφορίες χωρίς ιδιαίτερα αποτελέσματα. Ανάμεσα σ' αυτές δεν υπολογίζεται η "Σταυροφορία των παίδων" που έγινε το 1212, κατά την οποία 50.000 παιδιά, συγκεντρωμένα από τους ιερείς, ανίκανα να υποφέρουν τους κινδύνους και τις δυσκολίες μιας τόσο μεγάλης επιχείρησης, βρήκαν θλιβερό τέλος.
Αποτελέσματα
Η Ευρώπη έχασε έξι εκατομμύρια ανθρώπων εξαιτίας των εκστρατειών αυτών. Αλλά και σ’ αυτές οφείλεται το γεγονός ότι ήρθαν σε επαφή και αλληλογνωρίστηκαν τα διάφορα ευρωπαϊκά έθνη· η κατάσταση των πολιτών βελτιώθηκε, γιατί καταστράφηκε η τάξη των φεουδαρχών από τα έξοδα των εκστρατειών. Το εμπόριο επεκτάθηκε σ` ολόκληρη την Ευρώπη, οι γνώσεις των ανθρώπων αυξήθηκαν και το πνεύμα τους αναπτύχθηκε. Πολλές τέχνες και πνευματικές κατακτήσεις των Ελλήνων και των Αράβων, που μέχρι τότε ήταν άγνωστες στην Ευρώπη, έκαναν για πρώτη φορά την είσοδό τους σ` αυτή. Ο νέος ευρωπαϊκός πολιτισμός είναι, στο μεγαλύτερό του μέρος, αποτέλεσμα των Σταυροφοριών αυτών.
Το τέλος των Σταυροφοριών στιγμάτισε τη σχέση μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Η κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης, παράλληλα με τις βιαιοπραγίες και τις λεηλασίες απ’ την πλευρά των Ευρωπαίων, δημιούργησαν ένα αγεφύρωτο χάσμα μεταξύ των δύο αυτών κόσμων. Από τότε οι δύο αυτοί πολιτισμοί διασπάστηκαν, ενώ οι αναμνήσεις της καταστροφής της Κωνσταντινούπολης έμειναν για πολλά χρόνια νωπές στο μυαλό των Βυζαντινών, γεγονός που τους ώθησε να αντιμετωπίζουν τους Ευρωπαίους με καχυποψία.
Βιβλιογραφία:
- Παγκόσμια Ιστορία Τόμος B’
- Η πολιορκία της Άκρας (1189-1191), άρθρο του Δημήτρη Σταυρόπουλου, περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, τεύχος 106, Ιούνιος 2005
- Reston James Jr., Οι πολεμιστές του Θεού, εκδ. Ψυχογιός, 2007, σελ. 580
- Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Α. Βασίλιεφ. Μετάφραση Δημοσθένη Σαβράμη. Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος. 1971.
- Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Τόμος Θ'
